Fot. Kazimierz Netka.

Ona, Biblia Gutenberga, dała początek rewolucji informacyjnej, stała się przełomem w przekazywaniu wiedzy, w komunikowaniu się ludzi, w utrzymywaniu kontaktów, w dokumentowaniu historii i utrwalaniu jej dla następnych pokoleń

Fot. Kazimierz Netka.

Na niezwykłą uroczystość zaprosiło w piątek, 28 marca 2025 roku Muzeum Diecezji Pelplińskiej: na otwarcie ekspozycji stałej pt. „Wokół Pelplińskiej Biblii Gutenberga“. Słyszano o tej unikatowej księdze, ale oryginał tego XV-wiecznego dzieła nie zawsze można było oglądać.

Fot. Kazimierz Netka.

Wszak, ta pierwsza księga drukowana jest zbyt cenna, więc trzeba było chronić ją przed złodziejami, przed zniszczeniem, uszkodzeniami. Zresztą, chyba cudem była ratowana z różnych opresji, niebezpieczeństw, wojen – co też podkreślano podczas konferencji towarzyszącej otwarciu wystawy.

Fot. Kazimierz Netka.

Ile Pelplińska Biblia Gutenberga może kosztować? Jest bezcenna pod względem religijnym, naukowym, historycznym. A w pieniądzach jaką ma wartość?

O cenie tej Biblii mówił, przemawiając jako ostatni, Jego Ekscelencja ksiądz biskup dr Ryszard Kasyna – biskup pelpliński.

Fot. Kazimierz Netka.

Gdy ksiądz biskup Ryszard Kasyna obejmował Diecezję Pelplińską w 2012 roku, w jednej z telewizji mówiono o polskiej Biblii Gutenberga, znajdującej się właśnie w Pelplinie na Kociewiu. Podano tam wartość 100 milionów dolarów – wspominał JE ksiądz biskup Ryszard Kasyna. Zaraz też nakazał odpowiednie zabezpieczenie tego skarbu. Zaczęto eksponować kopię Biblii Gutenberga, czyli reprint.

Od piątku, 28 marca 2025 roku można w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie bez przeszkód ale ostrożnie, podziwiać oryginał. Po gruntownym przebadaniu przez krajowych i zagranicznych ekspertów, po zabezpieczeniu, Pelplińska Biblia Gutenberga jest już wystarczająco chroniona.

O szczegółach mówiono podczas konferencji prasowej, jeszcze przed rozpoczęciem uroczystości i otwarcia ekspozycji. Konferencję prowadziła Mirosława Borucka – manager Kociewskiego Centrum Kultury w Pelplinie.

Fot. Kazimierz Netka.

O Biblii mówili i na pytania odpowiadali m.in.: ks. mgr lic. Krystian Feddek – dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie im. Biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego i dyrektor Kociewskiego Centrum Kultury w Pelplinie; prof. Juliusz Raczkowski z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – koordynator projektu „Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga“; Mirosław Nizio – architekt, mecenas kultury, autor koncepcji architektonicznej wystawy „Wokół Pelplińskiej Biblii Gutenberga“.

– Jest mi niezmiernie miło przywitać w progach Muzeum Diecezjalnego, wyrazić ogromną radość i też wdzięczność za to, że szczęśliwie finalizujemy wyjątkowy projekt badawczo – naukowy, dotyczący najcenniejszej książki świata jaką jest Biblia Gutenberga – mówił ks. mgr lic. Krystian Feddek – dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie im. Biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego i dyrektor Kociewskiego Centrum Kultury w Pelplinie:

Fot. Kazimierz Netka.

– To wszystko stwarza dobrą perspektywę rozwoju, a przede wszystkim perspektywę dostępności, bo myślę, że przede wszystkim opinia publiczna jest dzisiaj zainteresowana dostępnością Biblii niemalże każdego dnia. Dla tych, którzy zechcą przyjechać i zobaczyć to wyjątkowe cymelium. Biblia Pelplińska, Biblia Gutenberga to perła, o którą troszczymy się na co dzień, to perła, którą chcemy pokazywać publiczności. Dlatego, pracując około 2 lat nad projektem badawczym, dzisiaj dzielimy się nowymi wynikami ale przed wszystkim przekazujemy informację, że od dnia dzisiejszego faktycznie jest ona dostępna dla tych, którzy chcą ucieszyć swój wzrok i wynieść się trochę nad horyzont historii i zobaczyć to niesamowite dzieło. Dzisiaj śmiało można powiedzieć, że jest to egzemplarz najbardziej przebadany na świecie, więc najwięcej o nim wiemy, dzięki szerokim badaniom. Jest to też egzemplarz digitalizowany, a więc będziemy mogli na portalu specjalnie poświęconym temu egzemplarzowi zobaczyć, dowiedzieć się i przede wszystkim całą Biblię online przewertować. Zresztą to samo można uczynić już za chwilę w specjalnej sali narracyjnej, która powstała specjalnie dla egzemplarza, który posiadamy.

Wiele się wydarzyło. Jeszcze kilka dni temu Biblia była dostępna 4 razy do roku. Niektórzy wyczekiwali tego momentu aby przyjechać tu i zobaczyć. Ta niedostępność była spowodowana oczywiście nieodpowiednimi warunkami. Dzisiaj, gablota, którą umieszczamy w Muzeum Diecezjalnym jest gablotą, która została odpowiednio wyposażona w szereg czujników, więc mamy Biblię pod pełną kontrolą. Co więcej, jako kolejne pokolenie wpisujemy się jako to dobre ogniwo, które pozwala zachować to wyjątkowe światowe dziedzictwo dla przyszłych pokoleń. To też jest dla nas bardzo ważne.

Powstała specjalna publikacja, która zbiera całościowo wyniki badań, którymi dzisiaj możemy się podzielić. To wszystko stwarza perspektywę wyjątkowego spotkania z dziełem, gdzie człowiek niemal milczy, podziwia, patrzy. A jeżeli jest to zrobione w dobrej otoczce, jest to zrobione w dobrym klimacie, to tym bardziej cieszy, pokazuje tę perspektywę odpowiedniej kultury, troski o nasze dziedzictwo, więc dziękuję już dzisiaj tym, którzy się zaangażowali w projekt badawczy na czele z panem profesorem doktorem habilitowanym Juliuszem Raczkowskim, który stał się siłą napędową i organizacyjną szerokiego grona profesorskiego z Polski i ze świata i koordynował cały ten proces związany z Pelplińską Biblią Gutenberga.

Dzisiaj też wyrażam radość, że jest z nami wybitny architekt, mecenas kultury, pan Mirosław Nizio, z którym też zaczynamy piękną współpracę, bo ufamy, że przyszłościowo to muzeum zmieni się na Muzeum Biblii Gutenberga i Sztuki Sakralnej i będziemy mogli już wtedy silnie działać, w kwestiach, chociażby odpowiednich ścieżek edukacyjnych, pokazywać młodzieży jak wielki przełom nastąpił w monecie wymyślenia druku, ile to dało dla kultury, dla nauki, dla całego świata. Był to moment niesamowity – który też dzisiaj chcemy uczcić – niejako zmienił bieg historii, dostępność książek, dostępność nauki, kultury. Stała się wyjątkowa przestrzeń, którą dzisiaj dobrze gospodarujemy, więc dzisiaj sami dostrzegamy, jak książki są dostępne, jak nas cieszą, jak możemy z nich korzystać. Spostrzegamy, że dzisiaj niektórzy coraz bardziej nie online, ale chcą się spotkać z żywym partnerem, a więc z żywą książką i Biblia jest tego przykładem, bo jest świadkiem tych wszystkich wieków i ona pokazuje to związanie człowieka właśnie z tym, co się czyta i to staje się dla nas uszlachetniające.

Życzę państwu, aby ten pobyt w naszym Muzeum był jak najbardziej owocny i żeby można jak najwięcej przekazać, tym którzy by chcieli w przyszłości odwiedzić Muzeum Diecezjalne, ale też tu, w Pelplinie, Opactwo Cysterskie, największą katedrę w Polsce, najwyższy, drugi w Europie ołtarz, który jest w tej katedrze, a zarazem najlepiej zachowane opactwo cysterskie w Europie, którym dzisiaj jako Diecezja Pelplińska się zajmujemy, o które troszczymy się, staramy się stwarzać takie przestrzenie, które stają się przestrzeniami dobrymi dla edukacji, dla żywych lekcji historii, dla tych, którzy chcą dotknąć tych wyjątkowych historii, z którymi związana jest także Biblia Gutenberga – mówił ks. mgr lic. Krystian Feddek – dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie im. Biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego i dyrektor Kociewskiego Centrum Kultury w Pelplinie.

– Jest mi niezmiernie miło przedstawić w sposób syntetyczny na jakim etapie już jesteśmy w naszym projekcie – zapowiedział prof. Juliusz Raczkowski z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – koordynator projektu „Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga“:

Fot. Kazimierz Netka.

– Projekt zatytułowany „Ratujemy Pelplińska Biblię Gutenberga“ wziął się od pokazywania oryginału Biblii Gutenberga, która przez prawie 20 lat nie była zbyt często pokazywana, tylko czasowo.

Przed tym zamysłem trzeba było poddać diagnostyce stan zachowania obiektu i okazało się – jak często przy tego typu obiektach czy rękopisach średniowiecznych czy inkunabułach bywa – że pozornie z zewnątrz Biblia wyglądała na obiekt dobrze zachowany, natomiast większym problemem był stan zachowania jej medium, czyli papieru, na którym została wydrukowana. Trzeba było rozpisać duży projekt najpierw badań, konserwacji. Pomyśleliśmy o tym projekcie znacznie szerzej jako o projekcie europejskim, że taki obiekt, o takim znaczeniu, musi zostać poddany też digitalizacji, czyli przejść remediację, a następnie zostać pokazanym w oryginale i to dzieło upowszechnić, a także uświadomić, że w polskich zbiorach znajduje się oryginalny, autentyczny i integralny egzemplarz dzieła Gutenberga.

Fot. Kazimierz Netka.

Dziś o tej Biblii wiemy znacznie więcej. Ksiądz dyrektor już wspominał, ja tylko mogę potwierdzić, że to jest z całą pewnością najlepiej przebadana Biblia Gutenberga w zbiorach światowych. Nikt jeszcze nie wykonał tak rozległego projektu. Pracowało nad badaniami, konserwacją 35 badaczy z ośrodków krajowych w związku z tym jest to projekt międzyuczelniany. W pewnym momencie sięgnęliśmy do kolegów z zagranicy – do Uniwersytetu w Hamburgu, gdzie jest specjalna MOLA czyli aparatura zajmująca się badaniami nad dokumentami i włączyliśmy do badań zespół pracowników z Uniwersytetu Hamburskiego, stąd ten projekt nabrał charakteru międzynarodowego.

Takim zamysłem też było przygotowanie publikacji, którą zatytułowałem: „Pelplińska Biblia Gutenberga w rękach badaczy i konserwatorów“ ale przygotowanej dla szerokiego grona odbiorców. Staraliśmy się – mam nadzieję – przedstawić większość wyników badań w sposób przystępny, nie ograniczając się do dosyć hermetycznego języka naukowego i niezrozumiałego dla większości odbiorców, ale pokazując to co się udało przy tym zabytku wykonać i prezentując też najważniejsze etapy badawcze, stąd mamy prześledzony od początku sposób powstawania tego dzieła, składka do składki. Wiemy, gdzie rosło drzewo (prawdopodobnie na Pomorzu Gdańskim), z którego pozyskano materiał na okładzinę Biblii, wiemy kiedy to drzewo zostało ścięte. Będziemy znać – chyba jako pierwsi na świecie – prawdziwy skład farby Gutenberga. Koledzy z Hamburga są już na finiszu badań. Będziemy wiedzieli do czego Gutenberg używał w swojej farbie ołowiu i miedzi, bo bardzo dużo jest w farbie Gutenberga tych dwóch składników; czy to jest specjalnie dodawany środek przyśpieszający schnięcie farby, czy to jest wzmocnienie czernidła. Jesteśmy już zupełnie na finale, żeby to zinterpretować. To będzie pierwsze światowe osiągnięcie.

Fot. Kazimierz Netka.

Większość zasobów: 95 procent badań, które założyliśmy, już wykonaliśmy – takie było nasze założenie – w sposób nieinwazyjny, nieniszczący, sięgając do najnowszych narzędzi i technik badawczych, różnego rodzaju obrazowań – po to, żeby nie pobierać nawet najmniejszego artefaktu z Biblii, bo badania inwazyjne, niszczące, bo niestety, pobrany materiał nie jest w stanie wrócić – te próbki ulegają zniszczeniu. Takie metody nieniszczące są dla zabytku bardzo dobre, natomiast dla badaczy trudne, bo one są znacznie trudniejsze w interpretacji.

I teraz w tym drugim etapie przechodzimy do interpretacji i podsumowania wyników badań. Finałem tego drugiego etapu jest publikacja w pełni naukowa, wszystkich wyników badań. Taki mamy zamysł, żeby na koniec tego roku taką publikację wydać, zrobić to w języku narodowym, czyli po polsku, a w roku przyszłym upowszechnić wyniki badań i publikację, tę samą, dużą, naukową, zrobić w języku angielskim po to, żeby te badania weszły w badania światowe. Mamy świadomość, że jeżeli nie będą po angielsku, to one nie wejdą do badań światowych, ale szanując to dzieło, które ponad 500 lat jest na terenie Polski, najpierw opracujemy te monografię w języku ojczystym, narodowym, dopiero potem w języku światowym bo tak wygląda nauka.

Dzisiaj będziemy otwierać ekspozycję oryginału tego dzieła i stworzyliśmy taka narrację „Wokół Pelplińskiej Biblii Gutenberga“, pokazującą znaczenie Biblii, rozwój powagi Biblii, słowa pisanego, a także świadomie dosyć dużo informacji na temat losów Biblii podczas II wojny światowej. Bardzo świadomie, wiecie państwo, że nie żyjemy w bezpiecznej takiej geopolitycznej sytuacji i trzeba mieć świadomość tego dziedzictwa, które mamy, bo bez tej świadomości nie jesteśmy w stanie tego dobrze chronić także w sposób bezpośredni, stąd duży nacisk, żeby pokazać jej wojenne losy, zakończone sukcesem. Jest to bowiem fenomen.

Fot. Kazimierz Netka.

Opatrzność boska czuwała nad tą Biblią, bo przetrwała w Lubawie trzy razy Szwedów, Pelplin też przetrwał Szwedów; Karol Gustaw przyjechał, wizytował, sam wydał rozkaz aby tego opactwa nie łupić i nie grabić. Biblia przetrwała kilkaset lat w dobrym stanie, a my musimy mieć świadomość, że taki obiekt podlega szczególnej ochronie.

Co do miejsca przechowywania – no czy ona na pewno będzie bezpieczna? Wydaje się, że tak. Sięgaliśmy do wszystkich możliwych, najnowszych rozwiązań konstruując gablotę. Gablota jest wyposażona w bezobsługowy system utrzymujący zadaną wilgotność; ma zamontowany zestaw czujników cały czas, na bieżąco, 12 czujników od temperatury, wilgotności, przez mikrodrgania, pyły i tak dalej. Co 5 sekund odbieramy informacje z sensorów, żeby to było wiadome. Zamontowano tablet przy gablocie, który na stałe pokazuje analizę i badania tych czynników, które wpływają na stan zachowania, bezpieczeństwo Biblii, ale także na inne zbiory w tej części Muzeum – mówił prof. Juliusz Raczkowski z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – koordynator projektu „Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga“.

– Chciałbym podziękować księdzu dyrektorów za zaproszenie do przygotowania edukacyjnej wystawy, pokazującej to dziedzictwo, które jest najważniejszym, w kraju, które chcemy wyeksponować w wyobraźni wchodząc w przestrzenie sakralne – powiedział Mirosław Nizio – architekt, mecenas kultury, autor koncepcji ekspozycji:

Fot. Kazimierz Netka.

– Możecie państwo zobaczyć prezentacje, które pokazują, jak ta koncepcja będzie wyglądała. Ja powiem, że w charakterze tej przestrzeni, którą państwo widzą teraz, wiele się zmieni. Będzie przestrzeń wprowadzająca narrację katedr , kościołów, a wiadomo, że najważniejszy jest eksponat – wszystko, co państwo wokół zobaczą, zobaczą państwo w innej przestrzeni.

Te obiekty zaczną żyć, zaczną przekazywać pewna moc duchową i to jest niezwykłe, że możemy poprzez środki medialne, nowoczesne, wprowadzić widza w inny świat historii jak również edukacji, a wszystko to będzie się działo w tym miejscu, gdzie przedstawimy Biblię Gutenberga w sposób myślę, ciekawy, który przyciągnie młodych i starszych. Tak więc zapraszam Państwa niedługo mam nadzieje na wędrówkę w przeszłość tożsamości i czucie przestrzeni, która będzie w wyobraźni naszej przypominała te niezwykłe przestrzenie katedr, kościołów. Aspekt światła, aspekt muzyki jak i odczuwania duchowości będzie w naszej wyobraźni od początku do końca – zachęcał Mirosław Nizio – architekt, mecenas kultury, autor koncepcji ekspozycji „Wokół Pelplińskiej Biblii Gutenberga“.

Wypowiedzi uczestników briefingu prasowego zawiera poniże nagranie, do pobrania.

Briefing prasowy Biblia Gutenberga

Źródło nagrania: Kazimierz Netka.

W konferencji naukowej wypowiadali się i wykłady wygłosili m.in.

Powitanie uczestników – ks. Krystian Feddek, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie:

Fot. Kazimierz Netka.

Wprowadzenie do wystawy stałej Wokół Pelplińskiej Biblii Gutenberga i podsumowanie II etapu projektu Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga – dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK, Wydział Sztuk Pięknych UMK w Toruniu:

Fot. Kazimierz Netka.

Druk za pomocą ruchomej czcionki – przełom w cywilizacji europejskiej – dr hab. Jacek Soszyński, prof. PAN, dyrektor Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie:

Fot. Kazimierz Netka.

Odczyt versio wulgata z pierwszej karty Pelplińskiej Biblii Gutenberga – autor: ks. prof. dr hab. Jan Walkusz, dyrektor Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie:

Fot. Kazimierz Netka.

Koncert śpiewu chorałowego – wybrane utwory liturgiczne z cysterskiego Graduału L13 ze zbiorów Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie – dr hab. Susi Ferfoglia, prof. Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II  i Schola Gregoriańska, Instytut Muzyki Kościelnej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II   w Krakowie:

Fot. Kazimierz Netka.

Słowo Biskupa Pelplińskiego,  dr Ryszarda Kasyny:

Oto nagrania wypowiedzi (do pobrania) uczestników konferencji naukowej i nagranie występu artystów:

Konf. naukowa Biblia Gutenberga

Źródło nagrania: Kazimierz Netka.

Na zakończenie uroczystości i konferencji naukowej głos zabrał Jego Ekscelencja ksiądz biskup dr Ryszard Kasyna – biskup pelpliński.

Ksiądz biskup powiedział m.in. że w życiu bywa tak, że jedne z trudniejszych są takie chwile, kiedy człowiek nie widzi dobrych owoców swojego życia. Wtedy mówi czasami, że życie jest bez sensu. I są również inne chwile, kiedy człowiek może być smutny, kiedy nie ma okazji wyrazić komuś wdzięczności. Bo to znaczy, że wokół niego nie ma drugiego człowieka, że jego świat jest zamkniętym światem. Myślę, że taka chwila jak dzisiaj jest okazją do tego, aby naszą wdzięczność wyrazić, aby podziękować, pewnie panu Bogu. Za to, że tu się objawił swoją miłością, za to, że daje nam siebie, za to, że poprzez tę miłość Bożą mamy okazję, możliwość wzrastać, dojrzewać w miłości, czytając Pismo święte, ale również po prostu dobrze życie przeżyć.

Choćby w tej chwili mi się nasunęło jedno zdanie z Pisma świętego: wszystko co chcielibyście aby wam czynili, w kontekście ludzi, i wy im czyńcie. Starotestamentalne: oko za oko, ząb za ząb, mimo że było wyrazem sprawiedliwości, może w jakimś sensie zostało pokonane przez miłość pana Boga, który się objawił.

Tak może być z chwilą dziękczynienia dla Gutenberga, który właśnie to Boże słowo starał się przybliżać poprzez druk, w tamtym okresie czasu. To dziękczynienie jest również i dziękczynieniem dla moich poprzedników, który byli przede mną myśląc o Diecezji Chełmińskiej, od 1243 roku, a w sposób szczególny w ramach tej chwili, przez którą – jeden z biskupów, już nie pamiętam który – zakupił Biblię Gutenberga – jeden z pierwszych egzemplarzy i przekazał ją Konwentowi w geście łaski.

Fot. Kazimierz Netka.

Historia jest taka, jaka jest, patrząc na czasy zaborów i kasacji zakonów. Tenże egzemplarz jak gdyby powrócił do dziedzictwa diecezji chełmińskiej wcześniej i dzisiaj właśnie jest naszym udziałem w sensie depozytu, który żeśmy otrzymali. No i dzięki czynimy za ten ostatni okres, a mianowicie za to wszystko co zostało uczynione aby Biblia Gutenberga nie tylko wybrzmiewała jako ten jedyny egzemplarz w ramach dziedzictwa naszego w naszej ojczyźnie ale poprzez badania tej Biblii, poprzez między innymi konserwację, poprzez digitalizację, poprzez świat mediów stała się udziałem wielu. Dlatego Bogu niech będą dzięki i wam wszystkim, którzy się do tego przyczyniliście, poszczególnym osobom i instytucjom, o których dzisiaj mieliśmy okazję usłyszeć. Wspomnę o panu profesorze Juliuszu Raczkowskim z całą jego ekipą związaną z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika, z tymi, którzy współpracowali z nim z Hamburga i z innymi instytutami, z tymi, którzy w ramach sponsoringu – a więc tutaj Fundacja ORLEN dla Pomorza i Fundacja PKO w jakimś sensie przyczyniają się do tego, aby ten egzemplarz mógł być prezentowany.

Muszę się przyznać, że jedna z moich pierwszych decyzji, gdy przyszedłem do diecezji w 2012 roku i usłyszałem w Polsacie ile ta Biblia Gutenberga jest warta. Już nie pamiętam, czy mówiono o 100 milionach dolarów, czy ileś, w każdym razie od razu w kolejnych dniach mówię – bo była eksponowana – zamknąć, schować pomimo możliwości prezentacji – ze względów bezpieczeństwa, patrząc na tamten okres, bo świat bywa różny. Mam nadzieję, że to, co się dokonało i to, co się będzie dokonywać, przyczyni się do tego, aby wszyscy, którzy chcieliby mogli zasmakować zarówno w Piśmie świętym jak i też zasmakować w tym zaistniało w całej historii 2000 lat, a co przez 500 lat możemy tutaj w Pelplinie zobaczyć, dotknąć w ramach i Biblioteki i w ramach Katedry naszej i w ramach tego Muzeum i w ramach samej Biblii Gutenberga. Jeszcze raz wszystkim serdeczne Bóg zapłać i z nadzieją na kolejne spotkania przy kolejnych odsłonach i przy kolejnych staraniach aby to Muzeum było nie tylko Diecezjalne ale rzeczywiście Muzeum Biblii Gutenberga. Ile milionów na to trzeba złotych? Eksperci nam podpowiedzą. Wiem, że dużo. Dzięki jeszcze raz i szczęść Boże wam i wszystkim, którzy przyczyniacie się do tego by i to miejsce i Biblia Gutenberga nie pozostały w ukryciu. Dzięki serdeczne! – powiedział Jego Ekscelencja ksiądz biskup dr Ryszard Kasyna – biskup pelpliński.

Kazimierz Netka

Proszę, czytaj również na portalu: netka.gda.pl