W Polsce ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego, w tym dziedzictwa mniejszości narodowych jest zagwarantowana w konstytucji. Zdaniem Najwyższej Izby Kontroli państwo właściwie wywiązuje się z tego obowiązku – zabytki: budynki, historyczne układy urbanistyczne, krajobrazy kulturowe, cmentarze, dzieła sztuki czy znaleziska archeologiczne są objęte opieką bez względu na ich historyczne pochodzenie i traktowane jako wspólne świadectwo dziejów narodu. O ochronie materialnego dziedzictwa kulturowego decyduje więc nie to, kto je wytworzył, ale przede wszystkim wartość artystyczna, historyczna i naukowa poszczególnych zabytków, a także ich znaczenie dla lokalnych społeczności.

Obecnie mniejszości narodowe w naszym kraju to nie więcej niż 2-3% ogółu ludności, w II Rzeczpospolitej stanowiły ponad 30% (według spisu powszechnego z 1931 r.). Przez wieki nasze kultury wzajemnie się przenikały, dlatego w niektórych przypadkach, nie można bezspornie stwierdzić czy wskazany zabytek stanowi dziedzictwo mniejszości narodowej, a jeśli tak to której. Zdaniem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Łodzi trudno używać określenia „mniejszości narodowe” w brzmieniu współczesnym, w odniesieniu do mieszkańców historycznej Łodzi wielkoprzemysłowej, ponieważ Niemcy, Żydzi i Polacy wspólnie tworzyli i rozwijali miasto. Z kolei, jak tłumaczył Miejski Konserwator Zabytków w Lublinie wskazanie w tym mieście zabytków mniejszości narodowych byłoby problematyczne ze względu na to, że np. obiekty sakralne kościołów wschodnich (prawosławne i unickie), czy ewangelików od początku służyły nie tylko przedstawicielom mniejszości i dlatego nigdy nie były traktowane jako odrębna grupa. Przeciwnie, z punktu widzenia złożonego i zróżnicowanego (co jest istotną wartością) dziedzictwa miasta zabytki te są jego integralną częścią.

NIK ocenia, że w latach 2016-2019 szacując potrzeby, przygotowując i realizując programy dotyczące opieki nad zabytkami, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wojewódzcy konserwatorzy zabytków, samorządy województw oraz miasta działały skutecznie, a efekty tych działań przyczyniły się także do zachowania dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych.

Finansowanie ochrony dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych

Od stycznia 2016 r. do maja 2019 r. na odbudowę, utrzymanie i zabezpieczenie zabytków stanowiących dziedzictwo kulturowe mniejszości narodowych kontrolowani przez NIK wydali z różnych źródeł prawie 667 mln zł, w tym:

• Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało w ramach swoich programów 7 mln zł,
• Samorządy województw i miasta (na zabytki będące w ich zarządzie) wydały ze swoich budżetów w sumie 510 mln zł,
• Wojewódzcy konserwatorzy zabytków, samorządy województw oraz miasta

przekazały 72 mln zł dotacji, tj. 20% środków przeznaczonych na dofinansowanie prac przy zabytkach,

• Urzędy marszałkowskie, w ramach programów Unii Europejskiej, przekazały 60 mln zł,
• Muzea na renowację muzealiów związanych z dziedzictwem mniejszości narodowych wydały ponad 17,5 mln zł.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na podstawie uchwały sejmowej z grudnia 2017 r. przekazało także 100 mln zł Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zajmującej się m.in. konserwacją oraz restauracją zabytków w kraju i za granicą. Dotacja była przeznaczona na uzupełnienie kapitału wieczystego Fundacji, z kolei dochód z kapitału – na sfinansowanie prac konserwatorskich na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

FDK, nie naruszając warunków umowy najpierw umieściła całą sumę na lokacie (od 27 grudnia 2017 r. do 12 marca 2018 r.), a 13 marca 2018 r. zainwestowała w fundusz inwestycyjny. Na koniec roku 2018 dochód z kapitału pochodzącego z dotacji wyniósł niemal 1 mln 270 tys. zł, z czego do końca tego samego roku Fundacja wydała w sumie ponad 300 tys. zł (prawie 24 %). Zdaniem Najwyższej Izby Kontroli, te wydatki były zgodne z warunkami umowy.

W 2018 r. złożyły się na nie:

• koszty renowacji 23 obiektów i prac porządkowych, na co przeznaczono w sumie nieco ponad 197 tys. zł (15,6% dochodu z kapitału wieczystego z dotacji)
• koszty administracyjne w wysokości 102,8 tys. zł (8,1% dochodu)

W 2019 r. (do 15 czerwca):

• na prace porządkowe i opracowanie kosztorysu fundacja wydała 178 tys. zł.(14% dochodu),
• ok. 35 tys. zł (ok. 2,8 % dochodu) na koszty administracyjne.

Tym samym do 15 czerwca 2019 r. Fundacja Dziedzictwa Kulturowego wydała w sumie ok. 513 tys. zł, tj. 40,6% osiągniętego dochodu (zgodnie z umową zawartą z ministerstwem, cały dochód powinna wydać do końca 2019 r.), z tego ok. 140 tys. zł, czyli 11% stanowiły koszty administracyjne. Zdaniem NIK, choć umowa nie zobowiązywała pracowników MKiDN do analizy dokumentów źródłowych dotyczących kosztów administracyjnych, taka analiza powinna być przeprowadzona, bowiem tylko do połowy 2019 r. koszty te stanowiły aż ponad 11% dochodów z dotacji (zgodnie z umową, do końca tego samego roku mogły wynieść maksymalnie 15%).

Kontrolerzy Izby zwracają też uwagę na to, że w umowie z Fundacją nie w pełni chronione były interesy Skarbu Państwa. Nie było w niej bowiem postanowień dotyczących uprawnień ministerstwa w przypadku gdyby FDK nienależycie się z niej wywiązała, albo gdyby z winy Fundacji wystąpiły okoliczności uniemożliwiające realizację umowy. Nie zobowiązywała ona również Fundacji do informowania np. w materiałach reklamowych o dofinansowaniu prac restauratorskich przez MKiDN.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wyjaśnił, że w przypadku zastrzeżeń do działalności Fundacji, można zastosować zasady ogólne wynikające z ustawy o dotacji. Zgodnie z nimi, zwrotowi do budżetu państwa podlega ta część przekazanych pieniędzy, która została wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem, pobrana nienależnie, w nadmiernej wysokości, lub niezgodnie z przepisami ustawy. Jednak w ocenie NIK, i ustawa i zawarta z Fundacją umowa zabezpieczają interes Skarbu Państwa tylko w ograniczonym zakresie, mogą natomiast udaremnić realizację celu umowy i utrudnić lub uniemożliwić jej nadzorowanie. W związku z wynikami kontroli, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego deklarował, że przedstawi FKD propozycje dodatkowych zapisów w umowie.

W badanym przez NIK okresie, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało także m.in. ponad 3 mln zł Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa, który w imieniu resortu opiekuje się polską częścią Parku Mużakowskiego w Łęknicy (lubuskie). To największy zabytkowy park krajobrazowy w Europie, uznany za pomnik historii oraz wspólne dziedzictwo niemieckiej mniejszości narodowej i lokalnej społeczności Polaków zamieszkującej te tereny. W 2004 roku Park Mużakowski został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pieniądze z ministerstwa były przeznaczone na przeprowadzenie w nim prac pielęgnacyjnych i konserwatorskich.

Narodowy Instytut Dziedzictwa, na zlecenie MKiDN realizował również „Program oznakowania cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej”. Weryfikacja terenowa nekropolii przeprowadzona przez Instytut objęła 1206 obiektów, a koszt tych prac w roku 2018 wyniósł ok. 163 tys. zł, ok. 200 tys. zł przeznaczono na rok 2019.

Programy ochrony zabytków

Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami inicjuje i opracowuje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków. Jak ustaliła NIK, w 2018 r. taki program nie został przygotowany, a program na lata 2019-2022 w związku z przeciągającymi się konsultacjami nad projektem, uchwalono dopiero w sierpniu 2019 r. (zamiast w III kwartale 2018). Także nie wszystkie z 18 kontrolowanych jednostek samorządu terytorialnego, zobowiązanych ustawowo do przygotowywania lokalnych programów, wywiązały się z tego obowiązku. W różnych okresach, 4 samorządy województw nie miały obowiązujących wojewódzkich programów opieki nad zabytkami, a gminnych – 7 miast.

W programach, które powstały, problematyka związana z materialnym dziedzictwem kulturowym mniejszości narodowych nie była traktowana jako odrębne zagadnienie tematyczne. Nie były też określane potrzeby w tym zakresie, a w konsultacjach społecznych nie brały udziału organizacje mniejszości narodowych, choć miały taką możliwość.

Jednak jak wynika z kontroli NIK, mimo braku niektórych dokumentów i nie wyodrębnianiu zadań z zakresu opieki nad zabytkami mniejszości narodowych, działania chroniące także ich materialne dziedzictwo kulturowe były podejmowane.

Popularyzowanie dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych

Polska chroni i promuje swoje wielowiekowe i różnorodne dziedzictwo tworząc, m.in. szlaki kulturowe, na których znajdują się najciekawsze i najbardziej charakterystyczne dla danego regionu zabytki. Samorządy województw i miast wytyczały takie trasy z myślą o udostępnieniu ich szerokiemu gronu odbiorców, bez względu na narodowość czy wyznanie.

Jak ustalili kontrolerzy NIK, szlaki kulturowe lub tematyczne szlaki turystyczne powstały na terenie 7 spośród 9 objętych kontrolą samorządów województw (z wyjątkiem woj. mazowieckiego i dolnośląskiego) i na terenie 6 z 9 miast (z wyjątkiem Olsztyna i Rzeszowa). Bezpośrednio lub pośrednio promują one zachowane na ich obszarze materialne dziedzictwo kulturowe 7 mniejszości narodowych, obejmujące głównie zabytki architektury sakralnej, cmentarze, tzw. założenia pałacowe oraz architekturę mieszkalną i przemysłową.

Szlaki prezentujące np. architekturę pofabryczną powstawały przede wszystkim w województwach i miastach, które w XIX w. i na początku XX w. były ośrodkami przemysłu. W województwie śląskim wytyczono „Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego” (jednym z jego elementów jest Kopalnia Węgla Kamiennego Guido, którą w Zabrzu w 1855 r. założył Guido hrabia Henckel von Donnersmarck), z kolei w Białymstoku – ośrodku przemysłu włókienniczego – powstał „Szlak białostockich fabrykantów”, a w wielokulturowej Łodzi – „Szlak Zabytków Techniki”.

Szlaki poświęcone zabytkom związanym z mniejszością żydowską czy białoruską powstawały tam, gdzie zachowało się najwięcej takich obiektów. Dwa przebiegają przez województwo podkarpackie: „Szlak Chasydzki” i „Szlak Architektury Drewnianej”, na którym znajduje się 127 obiektów (są to głównie cerkwie, a wśród nich stanowiąca dziedzictwo kulturowe mniejszości ukraińskiej – greckokatolicka cerkiew pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy w Chotyńcu wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Urząd Miasta Krakowa wytyczył jeden szlak kulturowy: „Trasa Zabytków Żydowskich w dzielnicy Kazimierz”, obejmujący 10 obiektów, w tym głównie synagogi, ale także Centrum Kultury Żydowskiej i historyczny kirkut – cmentarz, na którym znajduje się m.in. grób Rabbiego Mosesa Isserlesa (zm. w 1572 r.), stanowiący cel pielgrzymek Żydów z całego świata.

W 2019 r. Miejski Konserwator Zabytków w Łodzi rozpoczął prace nad realizacją projektu „Ścieżka Kulturowa Czterech Wyznań”. W jego ramach ma powstać szlak turystyczny uwzględniający obiekty sakralne czterech religii dominujących w strukturze społecznej Łodzi przełomu XIX i XX wieku (katolicyzmu, protestantyzmu, prawosławia i judaizmu).

Na Mazowszu szlaków kulturowych nie wytyczono, jednak Warszawa, dzięki dotacjom popularyzowała w badanym okresie efekty przeprowadzonych prac konserwatorskich. W stolicy organizowano wycieczki szlakiem odrestaurowanych zabytków, także stanowiących dziedzictwo mniejszości narodowych. Zwiedzanie ułatwiały wydawane od 2018 r. ilustrowane broszury „Warszawskie konserwacje”.

Źródło: Najwyższa Izba Kontroli

(K.N.)

Czytaj również na portalu: netka.gda.pl